İSTANBUL – Tarım ve Orman Bakanlığı geçtiğimiz hafta ‘ifşa listesi’ yayımlayarak taklit ve tağşiş içeren eserleri ve markaları kamuoyuyla paylaştı. Yüzlerce eser ve markanın yer aldığı listede kimi eserler dikkat çekerken tartışmalar son günlerde Köfteci Yusuf’un eserlerinde domuz eti kullanıldığının ortaya çıkması üzerinde ağırlaştı.
ET DEĞİL TAŞLIK, ZEYTİNYAĞI DEĞİL TOHUM, PEYNİR DEĞİL NİŞASTA…
Bunun yanı sıra listede yaygın olarak, bal eserlerinde “taklit yahut tağşiş”, zeytinyağında “tohum yağı”, peynirde “nişasta”, et eserleri ve bilhassa sucukta “tek tırnaklı hayvan eti, kanatlı hayvan eti, sakatat, baş eti, taşlık, lisan, kalp, deri…” tespit edildiği bilgisine yer verildi. Baharatlarda da bilhassa kekikte “bilinmeyen madde”, salça ve çayda besin boyası tespit edildiği belirtildi.
Bakanlığın liste yayınlamasıyla birlikte, yıllardır gündemde olan besin güvenliği konusu bir defa daha tartışmaya açıldı. Besin eserlerinde kullanılan uygunsuz ve sıhhati tehdit eden unsurlar konusunda ilgili bakanlıkların sorumlulukları da tartışmaların temel noktalarından.
Listede yer alan marka ve eserleri, sahtecilik biçimlerinin sıhhate tesirlerini ve Tarım ve Orman Bakanlığı’nın sorumluluğunu Gazete Duvar’a kıymetlendiren besin mühendisi Bülent Şık, besinlerde halk sıhhatini tehdit eden asıl ögelerin tespit edilmediğine vurgu yaparak “Taklit ve tağşiş yapan firmaların açıklanması buzdağının ucunu göstermektir. Siz bunlarla oyalanın demektir” diye konuştu.
Taklit ve tağşiş konusunun değerli olduğunu lakin bunu çok ötesine varan ve önemli sıhhat meselelerine yol açan problemler olduğunu vurgulayan Şık, “Gıda güvenliği açısından ülkemizdeki en kritik sıkıntı besinlere bulaşan toksik kimyasallar sıkıntısıdır, lakin bu sıkıntı ile ilgili bakanlığın çıtı çıkmıyor” dedi.
“Ülkemizde düzgün yapılandırılmış bir kontrol-denetim sistemi var, sıkıntı bu sistemin işlememesi” diyen Bülent Şık, evvelki yıllarda da yapılan kontrollere ve açıklanan listelere karşın firmaların bu hataları işlemeye devam ettiğinin altını çizdi.
Bülent Şık ‘KÖFTECİ YUSUF’UN ESERLERİNDE DOMUZ ETİ ÇIKMASI BİR SORUN LAKİN…’
Öncelikle gündemdeki Köfteci Yusuf ile başlayalım… Eserlerinde domuz eti tespit edildi. Markanın ‘helal’ sertifikasına karşın domuz eti kullanılması yansılara neden olurken Bakanlığın sorumluluğu da tartışmaya açıldı. Bu tartışmayı nasıl değerlendiriyorsunuz? Sadece Köfteci Yusuf değil, listede yayınlanan başta ‘sakıncalı’ eserler de var. Bunlar tüketirsek ne olur? Sakatat, tek tırnaklı hayvan eti, besin boyası, balda ve yağda tağşiş vs…
Köfteci Yusuf isimli firmanın eserlerinde domuz eti çıkması bir sorun elbette lakin sorun yalnızca taklit ve tağşişten, vatandaşların kandırılmasından çok öteye uzanıyor. Ülkedeki yasal mevzuat yalnızca besin güvenliği ya da halk sıhhati açısından değil tüketicilerin maddi ziyana uğramaması için de birtakım kurallar, yaptırımlar getirmeli. Bu kural ve yaptırımlar bütününe alışılmamış davranmak bir hata olarak görülür. Yani üretilen bir besin eseri, örneğin et eserinde mevzuatın müsaade vermediği hayvanlara ilişkin etler kullanılamaz ya da zeytinyağına öbür yağlar karıştırılamaz, balda sahtecilik yapılamaz. Lakin besin güvenliği açısından sorunun taklit ve tağşişten çok daha değerli öbür meseleler içerdiğini söylemeliyim.
ET ESERLERİNİN DENETİMİNDE SORUN VAR: PESTİSİT, ARSENİK, KANSEROJENLER…
Köfteci Yusuf firmasının eserlerinde domuz eti çıkmasını sordunuz fakat yalnızca o firmanın değil genel olarak et eserlerinin denetiminde önemli eksikler, problemler var. Örneğin vatandaşa sunulan et eserlerinde hormon temelli unsurların, antibiyotiklerin, kimi pestisitlerin, arsenik üzere ağır metallerin kalıntısı olup olmadığına bakmak; nitrit ve nitrat üzere katkı unsurlarının ölçüsünü tespit etmek yahut kanserojen nitrozaminlerin bulunup bulunmadığını araştırmak halk sıhhati açısından çok daha değerli.
4 Mayıs 2012 tarih ve 28282 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “Türk Besin Kodeksi Hayvansal Besinlerde Bulunabilecek Farmakolojik Faal Hususların Sınıflandırılması ve Azamî Kalıntı Limitleri Yönetmeliği” hayvansal besinlerde kalıntısı bulunabilecek antibiyotikler üzere farmakolojik asıllı kimyasal hususların ve insektisit temelli çeşitli toksik hususların neler olduğunu belirtir. 38 sayfalık bu yönetmelikte yer alan ve insan sıhhatini tehdit eden kimyasal unsurların besinlerdeki kalıntısına bakılması yapılması gereken en değerli işlerden biridir. Pekala, bu yönetmelikte belirtilen kimyasal hususların denetimine ait bir çalışma, bu bahiste bir açıklama var mı? Yok.
BALDAKİ ASIL TEHLİKE: PRİLİZİDİN ALKALOİTLERİ
Bir öbür kritik örnek baldır. Bal ya da polen üzere arı eserlerinde tek sorun güya sahtecilik yapmak üzere algılanıyor. Bu çok yanlış. Bal ve polen üzere arı eserlerinde karaciğer kanserine yol açan pirolizidin alkaloitlerinin bulunup bulunmadığını araştırmak çok daha değerli. Bilhassa çocuk sıhhati ve karaciğer hastaları açısından çok kıymetli. Covid 19 pandemisinde ve sonrasında polen satışları patladı fakat polen sorunlu bir eserdir, yurtdışında çabucak her ülkede önemli bir tartışma konusu olan polen ve pirolizidin alkaloitleri sıkıntısı bizde gündemde bile değil. Bu bahislerde bakanlıktan tek bir açıklama dahi yok.
Dolayısıyla firma teşhiri sıkıntısı tüketicilerin dikkatli olması, tedbir alması sıkıntısı odağında görülmemeli; temel sorunumuz, kamu yönetiminin halk sıhhatini müdafaa sorumluluğunu yerine getirmemesidir. Türkiye’de besin güvenliği alanında kamusal denetim sistemi işlemiyor.
‘İKİ BUÇUK YILDIR LİSTE YAYINLANMIYORDU’
Liste yayınlandı ve taklitlerin yanı sıra birçok markanın birçok eserinde ‘sakıncalı’, ‘sağlığa uygun olmayan’ unsurlar de tespit edildi. Bu noktadan sonra sorumluluk bakanlığın mı, tüketicinin mi?
Sorumluluk bütünüyle bakanlığa ilişkin elbette. Bakanlığın uygunsuz markaları ve firmaları teşhir etmesi yeni değil, hatırlarsınız, taklit ve tağşiş listelerinin yayınlanması 2012 yılında başlamış ve son liste de Mart 2022’de yayınlanmıştı. Son iki buçuk yıldır listeler yayınlanmıyordu. Münasebetiyle bakanlığın yaptığı açıklama ile ne değişecek, bu listelerin açıklanması tüketicilerin bilgilenmesi dışında ne işe yarayacak sorusu değerli.
‘FİRMALAR LİSTEYE KARŞIN BİREBİR KABAHATİ İŞLEMEYE DEVAM ETTİ’
Dahası, tüketici sıhhatini ilgilendiren en kıymetli probleminin taklit ve tağşiş olup olmadığı üzere tartışılması gereken çok kritik bir soru da var. Fakat öncelikle yapılan işin bir işe yarayıp yaramadığını pahalandırmak gerekiyor. Geçmişte 10 yıl boyunca süren uygulamaya baktığımızda bakanlığın uygunsuz çalışan firmaları açık etmesinin değerli bir yaptırım sağlamadığı görülüyor. 2012-2022 yılları ortasında makul aralıklarla açıklanan listeler gözden geçirildiğinde çok sayıda firmanın tıpkı cürmü işlemeye devam ettiği, yani bakanlığın uygunsuzluk tespitine karşın üretimlerine devam ettikleri tespit edilebilir.
Demek ki yaptırımlar ya da cezalar bir işe yaramıyor diye düşünebiliriz. Aksi sav ediliyorsa listelerde yer alan firmalara ne üzere cezai yaptırımlar uygulandığını ve bu yaptırımlara karşın bu firmaların yöntemsiz üretim yapmaya neden hala devam edebildiklerini açıklamalıdır. Açıklama sorumluluğu öncelikle bakanlık yetkililerinde elbette.
EN KRİTİK SIKINTI TOKSİK KİMYASALLAR: BAKANLIKTAN ÇIT ÇIKMIYOR
Taklit ve tağşiş içeren eserler gündem oldu lakin besin güvenliğini tehlikeye atan asıl ögeler bunlar mı?
Taklit ve tağşiş kıymetli elbette. Bakanlığın halkı kandıran firmaları teşhir etmesi de kıymetli ancak artık yüzyıl öncesinde değiliz. Taklit ve tağşişin çok ötesine varan ve önemli sıhhat sıkıntılarına yol açan sorunlar var. Besin güvenliği açısından ülkemizdeki en kritik problem besinlere bulaşan toksik kimyasallar problemidir, lakin bu problem ile ilgili bakanlığın çıtı çıkmıyor.
ZEYTİNYAĞINDAKİ ASIL SORUN TAKLİT DEĞİL
Örneğin ayçiçek yağına ya da zeytinyağına katılan tohum yağı kolza ise sorun yalnızca taklit ve tağşişle hudutlu kalmaz. Kolza, içinde erüsik asit isimli bir toksik kimyasal unsur içerir. Erüsik asit çeşitli sıhhat meselelerine yol açar. Kullanılan tohum yağının kolza değil de kanola olması ise öbür bir probleme işaret eder: Dünyada üretilen kanola yağlarının büyük bir kısmı GDO’ludur. Bu durumda da ülkemize GDO’lu kanola yağı ithal edilip edilmediği sorusu ortaya çıkar. Bu detaylar bakanlığın yapmış olduğu firma teşhiri listesinde yer almıyor.
PEKİ YA LİSTEDE YER ALMAYANLAR?…
Peki ya tespit edilmeyen, bu listede yer alan ya da almayan eserler?.. Kanserojenler, pestisitler… Bakanlık nasıl bir kontrol sistemi kurmalı?
Öncelikle şunu söyleyeyim, ülkemizde âlâ yapılandırılmış bir kontrol-denetim sistemi var, sorun bu sistemin işlememesidir. Biraz evvel değindiğim arı eserleri örneği üzerinden durumun vahametini anlatmaya çalışayım. Tarım ve Orman Bakanlığı 2021’de arı ürünleri bildirimine dair bir taslak metin yayınladı, geçtiğimiz Nisan ayında da maddeleşti. Ancak taslak metin ile yayınlanan son metin ortasında önemli farklar var. Örneğin taslak metinde dört yaş altı çocuklara polen ve polenden mamul eserler satılamaz tabiri yer alıyordu. Bu yanlışsız bir tabirdir. Lakin sonra görüyoruz ki bu tabir yayınlanan metinde yer almıyor. Yani bildirimden o söz çıkarılmış. Kolay bir detay üzere görünüyor bu fakat o denli değil.
BALDAKİ TEHLİKE: KARACİĞER KANSERİNE YOL AÇAN TOKSİK KİMYASALLAR VAR
Arı eserleri ve bitkisel çaylar hakkında son yıllarda çok önemli bir tartışma var akademik literatürde ve çeşitli sağlık kurumlarında. Avrupa Birliği Besin Güvenliği Otoritesi, Almanya Federal Risk Kıymetlendirme Enstitüsü üzere kurumlar polen ve bitkisel çaylarda bulunabilen pirolizidin alkaloitlerine dair kısıtlayıcı, halk sıhhatini müdafaaya yönelik tedbirler aldılar. Pirolizidin alkaloitleri tabiatta çeşitli bitkilerde bulunabilen ve tükettiğimiz eserlere bulaşabilen hiçbir ön belirti vermeden karaciğer kanserine yol açan çok toksik kimyasal hususlar. Hasebiyle eserlerde olup olmadığının denetim edilmesi, gebeler, çocuklar, yaşlılar, karaciğer hastaları başta olmak üzere hassas kümelerin tüketimlerini azaltacak tedbirlerin alınması gereklidir.
‘1 YAŞINDAKİ BEBEKLERE BİLE KAŞIK KAŞIK POLEN ÖNERİLİYOR’
Ama ülkemiz piyasasına baktığımızda, girin rastgele bir internet satış sitesinde daha bir yaşındaki bebelerin bile sabah akşam kaşık kaşık polen tüketmesinin uygun olduğunu tabir eden tekliflerle karşılaşıyoruz.
Şimdi soru şu: Bakanlık taslak metinde yer alan ve çocukların polen tüketmesini yasaklayan kararı neden metinden çıkardı? Buna kim karar verdi? Arı eserleri bildiriminin çıkarılmasında rol oynayan kurulda kimler vardı, yani bölüm temsilcisi olanlar, akademik olarak kurulda bulunanlar kimdi? Bu soruların karşılığını bilmiyoruz. Bakanlığın bu sorulara da açık cevaplar vermesini talep edelim ve şunu soralım o vakit: Ülkemizde arı eserlerinde ve bitkisel çaylarda önemli bir besin güvenliği sorunu olan pirolizidin alkalotileri sorunu neden bakanlığın gündeminde değil, taslak metinde yer alan hami karar neden çıkarıldı, halk sıhhatini bilhassa de çocuk sıhhatini muhafazaya yönelik bir tedbir neden alınmıyor?
KEKİKTE PİROLİZİDİN ALKALOİTLERİ: AB GERİ GÖNDERİYOR
Bu sorulara önemli bir karşılık alamadığımız sürece balda ya da kekikte taklit ve tağşiş yapan firmaların açıklanması buzdağının ucunu göstermektir. Siz bunlarla oyalanın demektir. Üstelik pirolizidin alkaloitleri problemi bir dolu sorundan yalnızca biri, bu bahisteki örnekleri çoğaltabilirim. Örneğin pirolizidin alkaloitleri sorunu kekik için de geçerli, ülkemizden AB ülkelerine gönderilen fakat pirolizidin alkaloitleri içerdiği için reddedilen eserlerin başında kekik geliyor. Kekik ya da bal örneği üzerinden problem, taklit tağşişin çok ötesinde.
TÜKETİCİLER NE YAPMALI?
Tüketici ne yapabilir ne yediğini nasıl bilebilir?
Bu sorunun karşılığı tüketici ne yapabilirin çok ötesine uzanıyor. Besin güvenliği etraf sıhhati, ziraî üretim, personel sıhhati, çocuk siyasetleri, eğitim, kentleşme üzere bir dizi hususla sıkı sıkıya temaslı.
Gıda ve beslenme alanlarında Tarım ve Orman Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı ve Etraf Bakanlığı başta olmak üzere çeşitli kurumlara büyük bir sorumluluk düşüyor. Birer yurttaş olarak bu kurumların işlerini âlâ yapmasına yönelik ısrarlı takipten vazgeçmemek gerekiyor, fakat mevcut siyasal iklimde bunun çok güç olduğunun da farkındayım. Toplumda bir çaresizlik, ümitsizlik ya da hiçbir şey değişmeyecek duygusu giderek kök salıyor. Beşerler sağlam bir karşılık arıyor. Fakat tüketici ne yapacak sorusu, bir öncelik sıralaması yapsak en sona bırakılması gereken sorudur.
Gıda güvenliğini sağlamak her vakit bir kamusal sorundur ve bu problemin tahlilinde kamu kurumlarına, yargıya, akademik kurumlara ve medyaya belli roller düşer. Lakin mevcut siyasal ahvalde bu kurumların içinin boşaldığı, fonksiyonsuz hatta kriz üreten kurumlara dönüştükleri de bir gerçek. Gerçi işbaşındaki siyasal iktidarın ve kurumların işini düzgün yapmadığını tespit ederken muhalefetin ne yaptığına da bakmak gerekir. Muhalefeti mevcut besin güvenliği sıkıntılarını çözecek, çaresizliği değil umudu çoğaltacak bir tahlil odağı olarak göremiyorum. Meğer topluma karşı karşıya olduğumuz sıkıntıların bir tahlili olduğunu söylemek gerekir ve bu hususta muhalefet partilerine büyük bir sorumluluk düşüyor. Tahlilsiz sıkıntılarla karşı karşıya değiliz zira, lakin muhalefet partileri besin güvenliği meselelerine hangi karşılıkları veriyor bilmiyoruz. Kamuoyu ile paylaştıkları ve mevcut durumu tahlil eden, tahliller öneren bir siyasal programları var mı bilmiyoruz. Ortada bir tartışma yok. Soru önergesi vermek, basın açıklaması ve toplumsal medya paylaşımı yapmaya kilitlenmiş bir halleri var. Siyasal aktivite manasında da kilitlenmiş bir halleri var. Besin ve beslenme probleminin kıymetinin gereğince kavranabildiğini düşünmüyorum. Bu bahisteki siyasal ufuk yalnızca ziraî üretim alanı ile sonlu.
‘YEREL İDARELER BESİN KRİZİNE DEVA ARIYOR’
Yerel idareler besin ve beslenme alanlarındaki sıkıntılara daha ciddiyetle ve yurttaşları işin içine katacak düzenekler oluşturarak cevaplar üretmeli. Bu mevzuda âlâ teşebbüsler var ve dayanak olmak, büyütmek gerekiyor. Örneğin son iki yıla damgasını vuran besin krizi, besin fiyatlarındaki olağandışı artışlar çocuk nüfusta önemli bir beslenme sorunu yarattı ve mahallî idareler imkanları ölçüsünde bu meseleye deva üretmeye çalışıyor. Bunu değerli buluyorum. Sağlıklı beslenmenin en temel insan hakkı olduğunu ve kamu kurumlarına bu hakkın sağlanmasında büyük sorumluluk düştüğünü hatırlamak gerekiyor zira.
‘BİR HAYAL AMA…’
Bir hayal, lakin olsa çok yeterli olur dediğim şeylerden biri de gerek besin gerekse etraf alanlarında durum tespiti yapacak, analitik çalışmaları yürütecek, raporlamalar yapacak emniyetli ve bağımsız bir gıda güvenliği kurumu oluşturabilmek. Meslek örgütleri, sivil toplum örgütleri keşke bu türlü bir işe el atabilse, nasıl yaparız üzerine baş yorsa.