Şiddetin insanın tabiatının mı (nature) yoksa geliştirdiği kültürün eseri mü olduğu (nurture), 16’ncı yüzyıldan bu yana mühlet gelen kadim tartışmalardan, tahminen de en değerlilerinden birisidir. Günümüzde, farklı boyutlarda tezahür eden savaş ve şiddet olgularına, prehistorik Anadolu üzerinden bakmak, tahminen bu sorunun bütünüyle anlaşılmasını sağlamasa da savaş ve şiddetin tabir bulma araçlarından bir kısmı ve muhtemel nedenleri hakkında birtakım ipuçları elde edilmesine imkan sağlayabilir.
Filozof Thomas Hobbes, daha 16’ıncı yüzyılda insanların tabiatı gereği birçok açıdan eşit olarak dünyaya geldiğini; kendini korumak için ötekilere karşı koyma ve diğerine boyun eğdirme dürtülerinin doğuştan geldiğini tabir eder; insanlığın kökenlerini her şeyin herkesle savaşı olarak yorumlayıp, savaş ve şiddeti insan tabiatının, doğal ve vazgeçilmez bir öğesi olarak görür. İnsanların dehşet ve öldürme dürtülerinin ortadan kalkmasına, merkezi otoritenin teşkili ve kültür aracılığı ile bu yabanıl, ‘ilkel’ durumdan, lakin özgürlüklerden arınarak, şiddetin esaretinden kültür ve uygarlık yoluyla kurtulduklarını belirtir.
Yabanıl, yırtıcı hislerinden arınma, onları bertaraf etme, lakin devlet üzere insanları denetim altında tutabilme, merkezi bir idarenin eseri olmalıdır. Öbür bir deyişle savaş hali doğaldır, insanın kökeninde yer alır, bunun ortadan kalkması için bir otoriteye muhtaçlık vardır. Otorite ortadan kalktığında savaş hali tekrar şekillenir.
Bu niyetin tam karşısında değerlendirilebilecek bir başka yaklaşım, bu sefer Jean-Jacques Rousseau tarafından öne sürülmüştür. İnsanlığın, esasen doğuştan özgür olduğu, birçok kültürel kurumun onları biçimlendirdiği, tabiatımızın eseri olan merhamet, başta özel mülkiyet, aidiyet, sahip olma dürtüsü olmak üzere kültürel olgularca bertaraf edilerek, savaşçıdan beşere dönüşür. Bu ise şiddetin doğal olduğu barbar birincinin insan teklifini sunan Hobbesçu niyetin tam karşısında yer alır. Savaşı, tabiata karşı insanın geliştirdiği bir olgu, insanları farklılaştıran, ayıran maddelerin bir eseri olarak görür.
Şiddetin mevcudiyeti ve kökeni tartışması, tarih öncesi arkeolojide yer bulurken, çeşitli ekoller tarafından, farklı data kaynakları kullanılarak şiddet, bilhassa organize şiddetin mevcudiyeti, kökeni ve vakit içerişindeki değişimi tartışılmaya devam ediyor. Çatışma, şiddet ile savaş, taarruz, katliam üzere olgular silahlar, yerleşmelerdeki yıkım izleri, geniş yangın tahribatları, savunma/sur sistemlerinin mevcudiyeti, keskin popülasyon değişimi ya da kültürel kırılmalar, yerleşmelerin terk edilmesi ve sosyoekonomik bozulma üzere datalar yaygın bir biçimde şiddeti anlamak ve açıklamada kullanılır. Fakat arkeolojiden elde edilen datalardan bir kısmı, bunlara yol açabilecek öbür nedenler ve açıklamalar nedeniyle dolaylı bilgi kaynağı olarak kıymetlendirilir. Şiddeti yaratan, onun kısmen odağında yer alan, ondan etkilenenler, direkt beşerler olduğundan, insan kalıntıları, hala şiddeti anlamak için ana bilgi kaynaklarından birisidir. Savaş ya da şiddet nedeniyle katledilen insanların sıra dışı mezarları, toplu gömüler, mezarın içerisinde ölülerin yatış halleri üzere insan kalıntılarından elde edilen datalar kıymetli yer meblağ.
Şiddete maruz kalanların uzun mühlet açıkta kalmaları, hava ve su üzere iklimsel olaylardan etkilenmeleri, kurda kuşa yem olmaları da şiddetin tezahür biçimini açıklamada kıymetli bir tafanomik bilgi içerir. Şiddete uğrayanların, hayatlarını sonlandıran ya da şiddetin endemik bir durum olup olmadığını tanımlayan data ise direkt yaralanmalardır. Uzuv kaybetme, başın vurulması, baş gömüleri, vefata yol açan yaralanmalar, güzelleşmemiş yara izleri bir bütün halinde biçimleri, sıklıkları, iskeletler üzerindeki dağılımlarının yaş ve cinsiyete nazaran durumları dikkate alınarak yaralanma ve buna yol açan şiddetin mümkün nedenleri konusunda hala direkt bilgi sağlayan en değerli kaynaklardır.
Yerleşik yaşama geçen avcı-toplayıcı-balıkçı topluluklarda şiddet endemik bir durum muydu? Evcilleştirme, tarım ve çiftçilik üzere yeni geçim örüntüleri şiddetin nedeni ve sıklığını değiştiren araç oldu mu? Ölümcül yaralanmalar ne vakit yaygınlaştı? Organize şiddet ne vakit gelişmiş olmalı? Sorularına Anadolu insan kalıntıları üzerinden karşılık arayalım.
AVCI-TOPLAYICI TOPLULUKLARDA YARALANMALAR VE ŞİDDET İZLERİ
Anadolu ve etrafında hudutlu sayıda avcı-toplayıcı hayat biçimini sürdüren Geç Epipaleolitik-Erken Neolitik insan kalıntısı mevcuttur. Bunlar ortasında en fazla örnekle temsil edilen Diyarbakır’ın Bismil ilçesinde yer alan Körtik Tepe’de incelediğim 500’e yakın beşere ilişkin kalıntıda, yüzde 35 oranında yaralanma izi saptandı. Bu yaralanmalar, çoğunlukla küçük boyutlu travmalar halindeydi. Kişisel hengameleri, küçük ölçekli çatışmaları temsil edebilecek olan birkaç savunma kırığı ile iki bireyde karşılaşılan ölümcül ok ucu yaralanmaları dışında, bu bireylerde şiddetin endemik olduğunu gösteren bilgilere ulaşılmadı.
Çukurlara atılmış bireyler, toplu vefatlar, yerleşmeyi bütünüyle ya da kısmen saran yangın emareleri Körtik Zirve ya da onun çağdaşı yerleşmelerde yoktur. Savunma sistemi olmadığı üzere silo olarak kullanılan küçük çukurlar, yerleşmelerin iskan edilen alanın çabucak dışında kalan çeperlere inşa edilmiştir. Dahası Körtik Zirve çukur barınaklarının tabanlarının altında kolay mezarlara gömülen insanların iskeletlerini kaplayan alçı, sıva ve boyaların yaygınlığı ile çok sayıda taş kaplar, boncuklar, kemik, taş alet ve nesneler ile alışılmışın dışında zenginlik sağlayan bir yerleşmedir. Gerek bitki ve hayvanlara dayalı besin kaynaklarının zenginliği, gerekse bunlarla beslenen insanların bedensel özellikleri (uzun uzunluklu, kas tutunma bölgeleri fazla gelişkin olmayan, kemik kortikal dokuları kalın olması gibi) ile kendi vakit ve şartlarında görece refah içerisinde bir topluluk olarak görülebilir. Gömü geleneklerinde çeşitlilik ile gömü sonrası mevt uygulamaları, gerilimli bir vakti temsil eden bir durumdan fazla, gündelik aktiviteler açısından riskli, düşük ölçekli çatışmaların olabileceğinin ip uçlarını taşır. Gerçekten yalnız Körtik Zirve değil, Hasankeyf Höyük (Batman), Gusir, Demirköy üzere Körtik Tepe’nin kuş uçumu 50 km’lik yakın bölgesinde konumlanmış öbür erken Neolitik yerleşmelerde de ölümcül şiddetin izleri çabucak hiç yoktur. Bu cins yaralanmaları kaza riski, gündelik aktiviteler, ferdi ya da hane içi kavgalarından ayırt etmek de imkanlı değildir.
Körtik Zirve kesikler.Olası baş derisi
sıyırma izleri
(Foto: Yılmaz Selim Erdal).
Bununla birlikte son yıllarda hem Üst Dicle hem de Fırat bölgelerinde sürdürülen yeni hafriyatlar, arbede, savaş, atak dışında da şiddetin diğer değişkenlerinin olabileceğine ilişkin ipuçları sağladı. Körtik Tepe’den ele geçen insan iskeletlerinden 10 bireyde saptanan kafatasında kesik izleri, her ne kadar baş vücuttan ayrılmadıysa da etin ve derinin sıyrıldığına ait izler sunar.
Bu izler, esasen bireyi öldürmek için yapılan uygulamaları değil Göbeklitepe, Karahantepe ve Sayburç üzere Çanak-Çömlek öncesi Neolitik devir topluluklarında, vefat sonrası uygulamalarda vücuda uygulanan kesme-parçalama fonksiyonunun, şiddetin mevt sonrası biçiminin devam ettiğini gösteren deliller sağladı. Göbeklitepe’de saptanan 700 kadar beşere ilişkin kemik modülünde, kafataslarına ilişkin 40 kadar kemikte, kesme, oyma, delme, kafatasını asarak sergilemeye yönelik datalar elde edildi. Misal bulguların olduğu, Karahantepe ile Sayburç’ta iki farklı barınakta saptanan kafatası ve uzun kemiklerden oluşan seçilmiş kemiklerde bir taraftan kesi izleri, başka taraftan ise ateşe maruz bırakılarak temizleme süreçlerinden geçtikleri görüldü. Gerçekten Suriye’den Tell Qarassa’da bulunan yüz iskeleti istemli biçimde kırılmış insan kafatasları, şiddetin öldükten sonra da devam ettiği halinde yorumlandı. Karahantepe, Göbeklitepe ve Sayburç’ta saptanan kafatası ve iri kemiklerin seçimini bu halde kıymetlendirmek, bu uygulamanın modülü olarak yorumlamak mümkün. Hakikaten boyun omurlarında kesikler, kafatasında deri sıyırmayı aşan kesme izleri ile birlikte yükle kafataslarına uygulanan kesme, vefat sonrası şiddet ve gömü ritüellerinin değerini en azından Üst Fırat havzası toplulukları için vurgular.
Karahantepe’denyoğun kesik izleri
(Foto: Yılmaz Selim Erdal).
Çayönü, Orta Anadolu’da Erken Neolitik topluluklarından Boncuklu, Aşıklı ve hatta Çatalhöyük üzere yerleşmelerde de şiddetin açık izleri ya yoktur ya da hayli enderdir. Erken Neolitik yerleşmelerinde yaralanmalar, bunların iskelet üzerindeki dağılımı ile arkeolojik datalardan elde edilen savunma sisteminin yokluğu, yerleşmenin bütünüyle kısmen terkedilmesine ait izlerin olmayışı, yangın üzere şiddetin öteki emarelerine rastlanılmaması, en azından organize şiddetin bu periyodu için endemik bir hal almadığını gösterir. Şiddetin yerleşenler açısından kaçınılmaz bir durum olduğunu ya da bir trajediye dönüştüğünü gösteren ispatlara ulaşılmamıştır. Doğal ispatın olmaması, şiddetin olmadığı manasını taşımaz. Hakikaten, şiddetin yaşandığı tarihi bilgilerden bilinen insan kalıntılarında da bazen şiddetin izlerini bulmak mümkün değildir.
Dolayısıyla Erken Neolitik yerleşmeler için şiddetin hiç olmadığı, düşük ölçekli de olsa yaşanmadığı manası çıkartılmamalıdır. Bununla birlikte, insan kalıntılarında şiddete gönderme yapacak, vücuda yapılan ya da yansıyan uygulamaların, bilhassa Neolitikleşmenin çekirdek bölgesi için yaygın bir durum olmadığını şimdiki bilgilerle söyleyebiliriz.
137 aileye ilişkin 1024 göğüslü tipine ait şiddet bilgilerini kıymetlendiren Nature mecmuasında 2016 yılında yayınlanan José María Gómez ve başkalarına ilişkin bir çalışmada, çiftleşme dışı nedenlerle yaşanan ölümcül şiddet olguları değerlendirilmiş; göğüslü çeşitlerinin yüzde 40’ında ölümcül şiddet olgusunun yaşandığı; bölge/yaşam alanına sahip ve ‘sosyal’ olan çeşitlerde şiddetle öldürmeye eğilimin daha yüksek olduğu; bu açıdan primat çeşitlerinin şiddetin en fazla karşılaşılan çeşitler ortasında oldukları ortaya konuldu. Başka bir deyişle tıp içi şiddet, toplumsal canlılarda başkalarından daha sık görülüyor. Şiddeti insan toplulukları açısından da değerlendirip, şeflik sisteminin ehemmiyet arz ettiği Demir Çağı ve sonrası topluluklar ile etnografik datalardan hareketle, şeflere sahip topluluklarda şiddetin sıklığının, memeliler için belirlenen ortalama yüzde 2 pahasının epeyce üzerine çıktığını gösterdiler. Anadolu’daki Erken Neolitik topluluklar için ölümcül yaralanmaların sıklıkları yüzde 1 ile bu pahanın de altındadır. Başka bir deyişle ölümcül şiddet, bu periyot için endemik olmadığı üzere, memeliler için belirlenen kıymete emsal, onlardan bir ölçü daha düşüktür.
TARIM VE ÖLÜMCÜL YARALANMALAR
Şiddetin ne vakit arttığını kesin olarak bilmiyoruz, lakin hayat biçiminin yüklü olarak tarıma dayandığı topluluklarda vefatla sonuçlanan şiddetin arttığını gözlemliyoruz. Bu durum, Neolitikleşmenin çekirdek bölgesinde değil, etrafta yaygın bir hal alır. Şöyle ki Üst Dicle ve Fırat bölgelerinde Erken Neolitik yerleşmeleri üzere Çanak-Çömlekli Neolitik topluluklarında da ölümcül şiddet izi gözlemlemedik.
Örneğin, Hakemi Use’de sırf bir bireyde -yaşlı bir kadın- ön kol kemiğindeki savunma kırığı ve kafatasındaki depresyon yara, domestik şiddete uğramış bir bireyi temsil ediyor. Benzeri bir bulgu olan Yumuktepe’de, savunma kırığı ile onlarca yaraya karşın, hareket etmek, iş yapmak zorunda bırakılan bir genç bayan domestik şiddete maruz kalmış olmalıdır. Fakat bu örnekler sonludur. Buna rağmen, Göller Bölgesinden Bademağacı, Batı Anadolu’dan Barçın, Aktopraklık, Bahçelievler, Ilıpınar ve hatta son yıllarda kazılan Gedikkaya Mağarası’nda saptanan iskeletlerde, ölümcül yaralara ait kıymetli datalar elde edildi. Bu topluluklarda yüzde 7’nin üzerinde ölümcül şiddete rastlanır. Her ne kadar gündelik aktivite, savaş ya da kişisel arbedelere dayalı ölümcül olmayan yara izlerinin sıklığında, vakit içerisinde bu ölçüde bir artış görülmese de yaralanmaya sahip bireyler ortasında hayatını yitirenlerin sıklığı, öbür bir deyişle ölümcül yaralar daha görülür hale dönüş
Ölümcül yaralanmalar, Neolitikleşme sürecinin birinci adımlarının atıldığı merkez/çekirdek alanda değil, yüklü olarak Bademağacı üzere göller bölgesi ya da Barçın, Bahçelievler, Aktopraklık üzere Doğu Marmara bölgesindeki hudut bölgelerde ya da yeni ömür alanlarında daha yaygındır. Son zamanlardaki genetik araştırmalarla daha ayrıntılı bir formda çalışılan bu bölgelerde, tarım ve hayvancılığı içeren çiftçi hayat biçimi, büyük bir nüfus hareketinden fazla, kültürel yayılmanın eseri olarak tarımı benimsediklerini gösterir. Başka bir deyişle Avrupa’da görüldüğünün bilakis Doğu Marmara’da büyük bir popülasyon değişimi gerçekleşmemiştir. Bununla birlikte, çiftçiliği içeren buğday üzere kültüre alınmış bitkiler ile keçi, koyun ve sığırın bütünüyle evcilleşmiş hali Doğu Marmara bölgesinde 6600’lerde birden görülmeye başlar. Çiftçilerin ürettikleri besinlerin yabanıl öncülleri bölgede daha evvel yoktur. İnsan toplulukları üzerinde yapılan antik DNA çalışmaları, bu bölgede yaşayan çiftçiler ile Mezolitik avcı-toplayıcı balıkçıların birbirleriyle karşılaştıkları, Balkan avcı-toplayıcıları ile Anadolu tarımcıları ya da yerlilerin karşılaştıkları ve düşük ölçekli de olsa karıştıklarını gösterir. Anadolu ve Balkan topluluklarının birbirleriyle karışması Doğu Marmara topluluklarında genelde gözlenen bir durum olmakla birlikte, Barçın ve Aktopraklık üzere yerleşmelerde, hatta birtakım bireylerde daha barizdir.
Doğu Marmara topluluklarında dikkati çeken durum, bu bireylerde baş derisini sıyırma, gömü ritüllerine bağlı kemiklerde kesikler ile ölümcül yaralanmaların kıymetli bir yer tutmasıdır. Songül Alparslan Rooden – berg, Doğu Marmara’da incelediği topluluklarda yara – lanmalar ile sıra dışı gömülerden yola çıkarak şidde – tin bölgede endemik olduğunu öne sürer. Ek olarak, Bilecik-Bahçelievler (Erken Neolitik) ve Gedikkaya (Erken Neolitik ve Kalkolitik) buluntu merkezlerin – den ele geçen az sayıda iskelet, şiddetin izlerini ta – şır. Her ne kadar, her bir yerleşim için geçerli olmasa da çekirdek bölge ile kıyaslandığında, tarımın yeni bir hayat biçimi olarak ortaya çıktığı Doğu Marmara topluluklarında lokal avcı-toplayıcılar ile tarımcıların müsabakalarında ortaya çıkan gerilim, uyuşmazlık ve düzensizlik ölümcül çatışmalara yol açmış üzere görünür. Emsal durum Göller Bölgesi’nden Bademağacı için de geçerlidir. Silah darbesiyle öldürülmüş bir erkek ile bir meskenin geçirdiği şiddetli yangında ölmüş en az 8 birey, farklı hallerde tezahür eden müsabakalar ve şiddete gönderme yapar.
ARSLANTEPE VE İKİZTEPE, ORGANİZE ŞİDDETİN AÇIK İZLERİNİ TAŞIR
Kalkolitik topluluklar üzerine, insan kalıntılarında sürdürülen araştırmalar son derece sonludur. Bu nedenle, Erken ve Orta Kalkolitik devirlere ait şiddetin tartışılacağı data yok denecek kadar azdır. Bununla birlikte MÖ 3500’lerden itibaren arsenikli bakır alaşımının daha sık görülmeye ya da üretilme – ye başladığı Geç Kalkolitik-Erken Tunç Çağı hududunda yer alan birçok yerleşmede şiddetin sıklığı, ölümcül olma niteliği ve görünürlüğü bariz ölçüde artış gösterir. Şöyle ki birbirleri ile çağdaş olan Arslante – pe ve İkiztepe, organize şiddetin açık izlerini taşır. İkiztepe bilindiği üzere Anadolu’da silaha dayalı gücü temsil eden spiraller ve takılara ek olarak mızrak, hançer, kesici, delici, zıpkın üzere silahların mezar eş – yası olarak ağır ele geçtiği, tahminen de Türkiye’nin şu ana kadar en fazla prehistorik silahının saptandığı yerleşmedir.
Yerleşmenin üst katmanlarında konumlanan mezarlıktan ele geçen erkek bireylerin 43’ünde yara izleri gözlemlenmiştir. Bunlar ortasında en az 17 birey vefatla sonuçlanan silah yaralarına sahiptir.
Hemen tamamını erkeklerde gördüğümüz ölümcül yaralar, burada yaşanan olgunun bir savaş olduğunu gösterir. İkiztepe mezarlığı ile tıpkı vakte tarihlenen Arslantepe’de yerleşmenin bir yangınla yıkılmasına, saray sisteminin çöküşüne tanıklık ediyoruz. Bu yerleşmede dünyanın bilinen en eski kılıçları ile İkiztepe örneklerinde olduğu üzere arsenikli bakır alaşımından üretilen mızrak, hançer üzere silahlar ağırdır. MÖ 3200-2900 yılları ortasında, güney tesirli Uruk kültürü ile kuzeydoğu tesirli Kura-Aras kültürlerine sahip tarımcı ve pastoral hayat süren toplulukların karşı karşıya geldikleri; bu müsabakaların her vakit olmasa da şiddet içeren durumlara yol açtığı bilinir. Şiddetin en değerli yansımasını, merkezi otoritenin teşkil edildiğini gösteren saray sisteminin sonlanması olarak görmekle birlikte, yeni inşa edilen surlar ile iskeletlerde karşılaşılan silah yaraları, öldürüldükten sonra yırtıcı hayvanlara terkedilmiş cesetler, yaşanan şiddetin boyutu, yaygınlığı ve ölümcüllüğüne ait değerli bilgiler sağlar. Dahası, S216 olarak isimlendirilen kollektif mezar çukurunda, vücutları çürümüş beşerler, bilhassa erkeklere ilişkin kalıntıların toplanarak kolay bir çukura atıldıklarını anlıyoruz.
Burada saptanan bireylerin kıymetli bir kısmı, asa başı üzere küt silahların yol açtığı çoklu ölümcül yaralara sahiptir. Bütün bu bilgiler şeflik sisteminin erken örneğini teşkil eden Arslantepe’de şiddetin tezahür edilme biçiminin akın ve katliamı andırdığını gösterir. Arslantepe’de şiddet izleri sırf, sarayın yanması ile irtibatlı değildir. Ünlü Hükümdarı mezar olarak bilinen bir taş sanduka içerisinde gömülü bir erkek ile mezarın üzerinde, yönetici bireyin ayak hizasında, kapak taşının üzerinde saptanan, beklenen kurban edilmiş dört ergen birey, yerleşmede farklı kültürlerin müsabakasında şiddetin hem oluş biçimi hem de nedenlerinin bilinenden daha kapsamlı bir çeşitliliğe sahip olduğuna işaret eder.
Erken Tunç Çağı topluluklarında, vefatla sonuçlanan şiddet hadiseleri ve bunların ele geçtiği yerleşmelerin sayısında gözle görülür artış mevcuttur. Küllüoba Laodikya/Kandilkırı, Titriş, son yıllarda kazılan Başur Höyük üzere yerleşmeler gerek ele geçen silahlar gerekse çeşitli yollarla ömürlerini yitirmiş bireylere ait epeyce ağır bilgiler sağlar.
Küllüoba ikili gömükafatası yaralanmaları
(Resim: Küllüoba
Kazı Arşivi).
Bunlardan en geç örneklerden birisini Titriş Höyük’te ele geçen ETÇ III’e tarihlendirilen sıvalı taban gömüsü oluşturur. Oval planlı bir şarap işliğinin sıvalı bir tabanının üzerine gömülü olan 16 bireyin çabucak tamamı, kesici ve delici silahlarla bağlantılı ölümcül yaralara sahiptir. Kutsal addettikleri bu sıvalı tabanın üzerine gömülü olanlar, ana binanın kapısı caddeye açılarak, olasılıkla bir türbe üzere halka teşhir edilmiş halde bulunmuştur. Tekrar bir katliamın izini taşıyan bu beşerler, tıpkı Arslantepe ve Başur Höyük’teki bireyler üzere toplu mezarlara gömülmüşlerdir. ETÇ yerleşmeleri için ölümcül yaralanmaların sıklığı, yaralı bireyler ortasındaki sıklıkları yüzde 20’lere yaklaşır. Bu da esasen, madenden üretilen silahların yarattığı tesirin daha ölümcül bir boyut kazandığını gösterir. Dahası bu yerleşmelerde Neolitikte görmediğimiz toplu vefatlar ve gömüler Tunç Çağlarının ‘yeni normal’i olarak karşımıza çıkar.
ŞİDDET, ESKİ TUNÇ ÇAĞI TOPLULUKLARINDA GLOBAL BOYUT KAZANDI
Sonuç olarak; Şiddetin insan ömründe doğal olup olmadığını tartışmak yersizdir. Bununla birlikte, kültür, en azından öğrendiklerimiz, birçok teknoloji, ekoloji, iktisat, nüfus artışı, aidiyet, sahip olma gayreti, üretim-dağıtım ve tüketimin, doğal kaynakları denetim altına alma gayreti üzere olgular Eski Tunç Çağı için yaygın bir durum haline gelmektedir. Günümüzde, savaşın sıklığı değilse de yarattığı tesirlerin daha büyük boyutlu olduğunu söylemek mümkündür. Farklı yollarla tezahür eden şiddetin tahminen de birinci defa madenden silahların daha yaygın olarak üretilip kullanılmaya başladığı Eski Tunç Çağı topluluklarında global bir boyut kazandığı, bu periyottan itibaren kitlesel ölümlere yol açan organize şiddetin ve savaşların insan hayatının kıymetli bir modülü haline dönüştüğü söylenebilir. Merkezi otoritenin teşkili, bölgeler ortası ticaret, insan hareketleri, maden kaynaklarına ve topraklara sahip olma uğraşı, daha ölümcül silah üretimi, iş kısmı ve olasılıkla silaha dayalı gücün teşkili üzere kültürel etmenler organize şiddet ve onun denetim altına alınmasında faal üzere görünmektedir.
*Prof. Dr. / Hacettepe Üniversitesi, Antropoloji Kısmı, Husbio_L ve Human_G laboratuvarları