Anadolu Selçuklu Devleti’ne bağlı Mengücek Beyliği periyodunda 1228 yılında Süleyman Şah’ın oğlu Ahmet Şah ile eşi Melike Turan Melek tarafından yaptırılan ve 9 yıllık onarım sürecinin sona ermesiyle mayıs ayında yine ibadete ve ziyarete açılan Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası, mimari özellikleri ile hayran bırakıyor. Başta kapıları ve sütunları ile külliyenin birçok yerinde olan, Ahlatlı ve Tiflisli ustaların ellerinden çıkan, taş işçiliğinin en nadide ve ince örneklerini yansıtan motifler ilgi çekiyor.
HİÇBİR BİR MOTİF KENDİNİ TEKRAR ETMİYOR
Cami ve darüşşifadan ibaret ve İslam dünyası ile tarihinde eşi gibisi olmayan bu külliyenin taç kapılarının mimarı ve heykeltıraşı olan Ahlatlı Hürrem Şah, motif dünyasına getirdiği yenilikler, mimari tasarım dehası olması ve bilhassa kıble kapısındaki cennet kapısı tasarımı ile 12-13’üncü yüzyılda İslam sufizmi sanat alanındaki bir temsilcisi olarak gösteriliyor. 1985 yılında Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) tarafından, Dünya Kültür Mirası Listesi’ne alınan eser, uzaktan bakıldığında simetrik olduğu düşünülen, lakin özünde asimetrik olan bezemelerde yer alan on binlerce motifin hiçbirinin bir daha kendini tekrar etmemesi özelliğini taşıyor.
‘METHİNDE LİSANLAR KISIR, KALEM KIRIKTIR’
Bu özellik, kainattaki farklı varlıkların ahenk ve istikrar içinde olduklarının taşa nakşedilmesi manasına geliyor. Mimari üslubu, süsleme ve örtü sistemlerinin istikrar ve uyumlu dizaynıyla ehemmiyet kazanan yapı, dünyada görülmeye paha eserler listesinde de yer alıyor. Evliya Çelebi’nin de ziyaret ettiği ve ‘Methinde lisanlar kısır, kalem kırıktır’ sözlerini kullandığı eser, ‘Anadolu’nun El Hamrası’ olarak da nitelendiriliyor. Yapıtta şu ana kadar keşfedilen motif manalarının yanı sıra, şimdi keşfedilemeyen sırlar olduğu da dillendiriliyor.
‘Z SÜTUNU’ OLARAK İSİMLENDİRİLDİ
Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası’nda, akıl ve ruh sıhhati hastalarının tedavisinde kullanılan hastane kısmı de kendine has özellikleri ile dikkat çekiyor. Mimarı Ahlatlı Hürrem Şah’ın birinci ve tek yapıtı olan yapının, darüşşifa kısmındaki 4 sütundan birindeki motifler, Latin alfabesindeki z harfi biçimindeki sarmal bezeme manzarasıyla dikkat çekiyor. Yapıtın tümünde Arapça harfli yazılara yer verilirken, darüşşifa içerisindeki bu sütunun desenleri Latin alfabesindeki z harfine benzediği için ‘Z sütunu’ olarak isimlendirildi. Eser bilhassa yabancı turistlerin ilgisiyle karşılaşıyor.
‘BU SÜTUNA SARILIP, AĞLADIĞINA DENK GELDİK’
Divriği Ulu Camii müezzini ve yapıtın mihmandarı Nail Ayan, yapıtın mimarı Ahlatlı Hürrem Şah’ın bir integral dehası olduğunun bilindiğini belirterek, “Tabii bu eser üzerinde hem geometri, hem matematik, hem fizik, hem kimya, hem astronomi, bütün ilimler, dini ve fenni ilimleri görmek mümkündür. 2009 yılında gelen bir İtalyan turistin yanında tercümanı da vardı. Bu sütuna sarılıp, ağladığına denk geldik. Yanındaki tercümanına neden sarılıp ağladığını sorduğumuz vakit, ‘Bu sütunda ne gördü de bu kadar etkilendi’ dediğimizde, kendisi dedi ki ‘Geometride tez ödevi hazırlıyor, ödevinin konusu geometride Z kuralı, kendi ödev konusunun işlenmiş, çizilmiş formda bir taş üzerinde görünce etkilendiğini söyledi ve hayranlığını gizleyemedi’ dedi. Biz de olağan ondan sonra bunu gelen konuklarımıza anlatmaya başladık” dedi.
‘DEKORATİF ÖĞELERİN KÖKENİ YILLARDIR TARTIŞILIYOR’
Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Mimarlık Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi Mimarlık Kısmı Bina Bilgisi Ana Bilim Kolu Öğretim Üyesi Prof. Dr. Uğur Tuztaşı, birebir periyotta Orta Asya’da yapılan yapıtlarda de benzeri motiflere rastlandığını, lakin bunun Latince z harfi olarak nitelendirilemeyeceğini belirterek, “Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası’nın mana kainatı içinde kozmoloji kıymetli bir yer fiyat. Darüşşifada yer alan sütundaki z motifinin andıran sembolü görülüyor. Divriği Külliyesi’ndeki yapısal ve dekoratif öğelerin kökeni, konusu yıllardır tartışılan bir husustur. İran’dan tutun, Kuzey Kafkasya, oradan Orta Asya’ya varıncaya kadar çeşitli tesirlerin Anadolu’ya geldiği biliniyor. Bu gerçekler dikkate alındığında darüşşifadaki sütun motifinin de kaynak olarak Antik Devir’den başlayarak gelen tesirlerle şekillenen kabartma ve doku kullanımı olduğunu görüyoruz. Hatta bu desen anlayışı dokuma kültüründen de kaynaklanmaktadır. Halı sanatından tutun da birçok tesirin biriktirdiği sentez bir üründür” diye konuştu.
